Merhaba değerli okurlar. Bu yazıda sizlerle otomatik vites çeşitleri konusundan bahsedeceğim. Fakat motor terimlerinde boğulmadan, temel kavramlarla ve herkesin anlayacağı şekliyle.
MANUEL ŞANZIMAN:
Halk arasında bilindiği üzere otomobiller şanzıman tiplerine göre 2 türdür: manuel ve otomatik vites. Manuel vitesli şanzımanı zaten bilmeyen yoktur. Baskı balata sistemiyle çalışır. Belli km aralıklarında kavrama diye isimlendirdiğimiz debriyaj balatasının değişmesi gereken şanzıman tipidir.
OTOMATİK ŞANZIMAN ÇEŞİTLERİ
Gelgelelim otomatik şanzımana. Kullanımı manuel şanzımana göre daha rahat ve konforlu olan otomatik şanzımanlar ise manuele göre farklı yapıdadır. İş otomatik şanzıman olunca insanımızın aklına sadece yarı otomatik ve tam otomatik kavramları gelmektedir. Fakat kullanımı, mekanik yapıları, bakım stilleri, performansları gibi etkenleri düşündüğümüzde otomatik şanzımanları bu şekilde 2 grupmuş gibi düşünmek ve ona göre araç satın almak yanlıştır. Temel olarak baz aldığımızda 4 çeşit otomatik vitesli şanzıman vardır.
- ROBOTİZE ŞANZIMAN (OTOMATİKLEŞTRİLMİŞ MANUEL ŞANZIMAN)
- TORK KONVENTÖRLÜ TAM OTOMATİK ŞANZIMAN
- ÇİFT KAVRAMALI ŞANZIMAN
- SÜREKLİ DEĞİŞKEN ORANLI ŞANZIMAN (CVT TİPİ: Continuously Variable Transmission)
Otomobil üreticisi olan firmalar üretim maliyeti, teknoloji, konfor, söz konusu aracın beygiri ve torku, tasarımı vb gibi sebeplerden ötürü bu otomatik şanzıman türlerini kullanmışlar ve halihazırda kullanmaya devam etmektedirler. Her markanın farklı isimlendirdiği bu şanzıman tipleri çalışma karakteri bakımından büyük benzerlikler göstermektedir. Şimdi bu şanzıman türlerini mekanik terimlere boğmadan herkesin anlayabileceği bir dille hem özetleyelim hem de markaların taktığı bazı isimlerine göre sınıflandıralım.
1-ROBOTİZE ŞANZIMAN (OTOMATİKLEŞTiRİLMİŞ MANUEL ŞANZIMAN)
Bu şanzıman tipi manuel şanzıman ile aynı mekanik düzene sahiptir. Yani manuel şanzımanlı araçtaki vites tertibatının birebir aynısıdır. Farkı ise debriyaj pedalının olmayışı, onun yerine adından da anlaşılacağı üzere bir robotun bizim yerimize debriyaja basıp karar vermesi şeklinde çalışan bir düzeni vardır. Tabiki yolu biz gibi görmeyen, sadece motorun karşılaştığı yol durumuna ve bizim ayak tepkilerimize göre karar veren bu şanzıman biraz konforsuz ve diğerlerine göre daha ilkel, üretim maliyeti düşük bir şanzıman tipidir.
Robotize Şanzıman Tablosu
| ARTI YÖNLERİ + | EKSİ YÖNLERİ- | OTOMOBİL MARKALARINA GÖRE ALMIŞ OLDUĞU BAZI İSİMLER |
| *Diğer otomatik şanzımanlara göre mekanik düzeni basittir, sanayide yapabilecek usta bulma olasılığı fazladır. *Üretim maliyeti düşüktür. *Yakıt tüketimi tork konvetörlü şanzımana göre düşüktür. *Diğer otomatiklere göre uygun fiyata otomatik araç sahibi olabiliriz. | *Vites geçişlerini bariz hissettirir. *Yokuş kalkış desteği olmayan araçlarda geri kaçırma yapabilir *Zamanla vites geçişine karar veren robotar arıza yapabilir. *Yoldaki yokuş durumuna paralel olarak bazı devir bantlarında vites seçinde kararsızlık gösterebilir. *Kavrama bitirir, kavrama değişim maliyeti vardır. *Özellikle çift kavrama şanzımana göre vites geçiş hızı yavaştır. | * Opel- Easy-tronic *Dacia- Easy-R *Toyota- Multimode (M/M) *Fiat- Dualogic *Peugeot- ETG |
| KİMLER ALMALI: Otomatik vitesten beklentiniz yüksek değilse, düşük maliyete otomatik sahibi olmak istiyorsanız, konfor beklentinizden önce maliyet beklentiniz varsa bu şanzıman tipli araçları tercih edebilirsiniz. |
2-TORK KONVENTÖRLÜ TAM OTOMATİK ŞANZIMAN
Halk arasında tam otomatik şeklinde zikredilen, sorunsuz ve geri kaçırma yapmaz diye bilinen şanzıman türüdür. Çalışma prensibi kavrama işlemi yapılan alandaki yağ ile yapılmaktadır. Bundan dolayı robotize şanzımana göre daha yumuşak vites geçişlerine sahiptir. Yalnız bu şanzıman tipinde şanzıman yağının zamanında değişimi hayati öneme sahiptir. Şanzıman yağını zamanında değiştirdiğiniz taktirde kolay kolay arıza vermeyen, dayanıklı ve uzun ömürlü yapıya sahiptir. 2010’lu yıllara kadar çoğu markada 4 ileri olarak sunulan bu şanzıman tipi teknolojik gelişmelere bağlı olarak ve robotize şanzımanın pazarda yeterli memnuniyeti sağlayamamasından ötürü günümüzde daha da geliştirilmiştir. Piyasada gördüğümüz 4 ileri otomatik şanzımanların tamamı bu kategoride yer almaktadır. Aynı zamanda güncel hali 5, 6, 8, 9 ileri gibi versiyonlarına da kavuşmuştur. Günümüzde eski 4 ilerilerin sorunlarını minimum düzeye indiren teknolojik yapıya kavuşmuştur. Arıza oluştuğunda devirde gezinme (sabit bir devirde kalamama), yokuşta kaydırma yapar.
Tork Konventörlü Tam Otomatik Şanzıman Tablosu
| ARTI YÖNLERİ + | EKSİ YÖNLERİ- | OTOMOBİL MARKALARINA GÖRE ALMIŞ OLDUĞU BAZI İSİMLER |
| *Uzun süre sorunsuz kullanılabilir, sadece belli periyotlarda yağ değişimi yapılıp ömürlük diye tabir edilen şanzıman türüdür. *Vites geçişleri robotize şanzımana göre daha sarsıntısızdır. * Çift kavramalı şanzımanlar gibi daha çok bakım yapılmasına ihtiyaç yoktur. Bakımı basittir. * Geri kaçırma yapmaz. *Diğer şanzıman tiplerinde aktarma organı ile arasında baskı balata veya cvt kayışı (ya da zinciri) bulunur. Zamanla bu ara organ bozulabilir. Fakat Tork konventörlü şanzımanda bu bağlantıyı yağ yaptığı için bu bölgede bozulma olmaz, bu yüzden uzun ömürlüdür. * Yüksek torklara dayanıklı bir yapıdadır. | *Tamiri mümkün olmayan durumlarda değişimi gerekebilir. *Motor gücü lastiklere aktarılırken çift kavrama ve robotize şanzımana göre daha fazla enerji kaybı yaşanır. (son yıllarda gittikçe azalmaktadır bu kayıp) Performans yönünden bunların gerisindedir. *Yakıt tüketimi diğerlerine göre yüksektir. (Tork konventöründen dolayı) *Çift kavramalı şanzımana göre daha yavaş vites geçişi vardır. | *Peugeot, Citroen – EAT6, EAT8 *Fiat – E-torq *Birden çok marka – ZF *Honda – AT5 (FB7, FD6 kasa) *Toyota, Hyundai, Fiat gibi çoğu markada 2010’lu yıllardan önceki modellerde geçen 4 ileri otomatiklerin hepsi *Mazda Sky-activ motorlardaki 6 ileri *Chevrolet (aveo,cruze vs)- 6 ileri *Hyundai Elantra – 6 ileri olan versiyonlar *Volkswagen, Audi- Tiptronic *vs |
| KİMLER ALMALI: Şanzıman bakımı derdiyle çok haşır neşir olmak istemeyen, yokuşta geri kaçırma problemi yaşamak istemeyen, hızlanma ve ivmelenme beklentisi olmayan, şanzıman tipinden dolayı çok az da olsa fazla yakıt yakmayı sorun etmeyecek olan, sorunsuz otomatik isteyenler tercih edebilir. |
3- ÇİFT KAVRAMALI ŞANZIMAN
İlk olarak Formula yarışları için ortaya çıkmıştı. Bu şanzıman tipinde temel olarak iki adet kavrama çubuğu bulunmaktadır. Yani manuel şanzıman diye bildiğimiz şanzıman sisteminin benzerinden 2 tane iç içe geçmiş yapı bulunmaktadır. Bundan dolayı da adı “Çift Kavrama” dır. 2 adet kol, 2 adet düzenek, 2 adet baskı balata sistemi vardır. Kollardan bir tanesi sırasıyla 1.-3.-5. Vitesleri barındırırken diğer de 2.-4.-6. Vitesleri barındırır. Araç ilk olarak 1.viteste kalkış yapar, bu esnada diğer kol 2.vitesi hazır eder. O kol 2.vitesteyken o an diğer kol 3. Vites için hazır beklemektedir. Bundan dolayı çift kavramalılarda diğer otomatik vites sistemlerine göre çok hızlı vites değişimi vardır. Ayrıca çok daha performanslı bir sürüş imkanı verir.
Çift Kavramalı şanzıman
Tabiki bu kadar becerikli sistemin de diğerlerine göre daha fazla parçası ve karmaşık yapısı bulunmaktadır. Bu sebeple diğerlerine göre bakımı, tamiri daha nazik, ince işçilikli, zahmetli ve maddi olarak külfetlidir. Mekatronik ve beyin arızaları konusunda bakımsız bir çift kavrama size servis ve sanayi zahmeti verir. Bakımlı ve özenli bir çift kavrama size araba sürme keyfinin en güzelini yaşatır. Ayrıca çift kavramalı şanzımanlar yaş ve kuru kavrama olarak da 2ye ayrılırlar. Kuru kavrama olanlar sıkışık trafikte özensiz kullanımda aşırı ısınma problemi ortaya çıkarır. Yaş kavramalar daha çok yüksek tork ve beygire sahip araçlarda vardır..
Çift Kavramalı Tablosu
| ARTI YÖNLERİ + | EKSİ YÖNLERİ- | OTOMOBİL MARKALARINA GÖRE ALMIŞ OLDUĞU BAZI İSİMLER |
| *Seri vites değişikliğine imkan sağladığı için en performanslı sürüşe olanak tanır. *Hızlanma kabiliyeti konusunda diğer şanzıman türlerinden çok daha iyidir. *Yakıt tasarrufu sağlar. (Özellikle robotize ve tam otomatiğe göre) *Vites geçişlerini neredeyse hiç hissettirmez *Konforlu bir sürüşü vardır *Vites geçişlerinde güç kaybı yaşanmaz. Motorun ürettiği enerjiyi en yüksek oranda lastiklere aktaran şanzımandır. *Sıfır km veya bakımları çok iyi yapılmış, özenli kullanılmış bir düşük km li çift kavrama sizi arabanıza aşkla bağlar. | * Kuru kavrama olan tiplerde yoğun trafikte ve bilinçsiz kullanımda şanzıman fazla ısındığı için arıza verebilir. *Bakım maliyeti en pahalı olan şanzıman tipidir. (2 adet kavrama değişimi, mekatronik arızası vs) *Diğerlerine göre daha karmaşık bir yapıya sahip olduğu için arıza verme ihtimali ötekilerden fazladır. *Tamirini serviste yaptırırsanız ağır maliyetler açma sorununa, servis dışında yaptırmak isterseniz anlayan ve hakkıyla yapan usta bulma sorununa yol açabilir. (hakkıyla yapan yerler tabiki var fakat küçük şehirlerde bu çok daha sıkıntılı bir süreçtir.) *Bakımları düzgün yapılmamış, hor ve özensiz kullanılmış yüksek km li bir çift kavrama hem maliyet açısından hem de şehrinizde düzgün ustası yoksa çok can sıkıcı olabilir. *Kullanımı konusunda sürücüden hassaslık, dikkat ve özen ister. (duraklamalarda, kırmızı ışıkta boşa almak gibi.) | *Volkswagen, Seat,Skoda- DSG *Ford, Volvo – Powershift *Hyundai, Kia, Fiat- DCT *Renault – EDC *Audi – S-tronic *Mercedes – 7G-DCT *Bmw- M-DCT (M) vs |
| KİMLER ALMALI: Aracından yüksek performans, hızlı vites değişimi, konforlu ve keyifli sürüşün yanında düşük yakıt tüketimi beklentisi olan; bakımlarını doğru yapabilen, bakım ve tamir maliyetlerini sorun etmeyecek kullanıcılar için biçilmiş kaftan mahiyetinde bir şanzıman tipidir. Atı hızlı giden yemini sorun etmez misali. |
4-SÜREKLİ DEĞİŞKEN ORANLI ŞANZIMAN (CVT TİPİ: Continuously Variable Transmission)
Diğer şanzıman tiplerinden çok farklı bir yapısı vardır. Birbirine zincir veya kayış ile bağlı 2 adet kasnak vardır. Kasnakların büyüyüp küçülmesine göre vites oranını ayarlayan bir düzeneğe sahiptir. Aynı zamanda bu özelliğiyle çok farklı bir teknolojiye sahiptir. Bununla birlikte bu şanzıman tipinde belli bir vites oranı yoktur. (Kendine 7 ileri, 6 ileri diyen CVT’ler elektronik programla kasnağın belli pozisyonlarda sabit kalmasıyla bu ismi alırlar.) Sabit dişli oranlı şanzımanlara sahip araçlardaki gibi 1. ya da 2. vitesler yoktur. Bunun yerine CVT şanzıman, o an ihtiyaç duyulan vites oranına çıkar ya da düşer. Örneğin bazı sürüşlerinizde 3.vitesin fazla 4.vitesin de yetersiz olduğunu düşünürsünüz de keşke arada bir vites olsa dersiniz ya, işte o durumda bırakmayan her orana evrilebilen esnek bir şanzıman türüdür. Vites geçişini hissettirmez çünkü vites geçişi diye, sabit bir vites oranı diye bir kavram yoktur bu şanzımanda. (Bazı modellerde aslında gerçek olmayan vites geçiş efekti bulunmaktadır.)
CVT Hızlanması
Ani ivmelenme için gaza yükleme yapıldığında en yüksek devire arabayı sabitler. Araç bu devrin gerektirdiği hıza ulaşana kadar o devir bandında sabit kalır. Yüksek sesi dolayısıyla (elektrik süpürgesi diye bahsedilen) çoğu kullanıcı tarafından bu şanzımanın en eleştirilen özelliğidir. Fakat yapısı gereği bu durumda kalabilen bir CVT vitesi kick-down (ani gaza yüklenme) yapmadan ve aracı fazla sese maruz bırakmadan kullanabilen kullanıcıların da savunduğu ve alışkın olanların çok severek kullandığı bir şanzıman tipidir. Kolay kolay arıza vermez. Ani kalkışlarda veya aşırı zorlamalarda zincir bozma, kırma gibi durumlar olsa da bu oldukça az yaşanan bir durumdur. Yalnız, bu olursa tamiri servis dışında pek mümkün olmamakla birlikte külfet açma ihtimali artar. Değişimi gerekir.
Performans beklentinizi tam olarak karşılamayan bu şanzıman lakin konfor olarak çok başarılıdır. Yüksek beygir ve torka sahip araçlarda genelde pek tercih sebebi değildir. Genelde atmosferik makinelerin yanında görürüz. (bazı turbo benzinli araçlarda yazılımı iyileştirilerek kullanılmıştır. Ör: 2021 kasa 1.5 Vtec Civic, Accord) Ayrıca bu şanzımanda yakıt tasarrufu yapmak oldukça kolaydır. Çünkü yüksek hızlarda kasnak olabildiğince küçülerek düşük devir bandında kullanma imkanını sunar.
CVT Tipi Değişken Oranlı Şanzıman Tablosu
| ARTI YÖNLERİ + | EKSİ YÖNLERİ- | OTOMOBİL MARKALARINA GÖRE ALMIŞ OLDUĞU BAZI İSİMLER |
| *Vites geçişlerini hissettirmez, oldukça konfor odaklı bir sürüşü vardır. *Yokuş inişlerinde iyi motor freni imkanı sağlar. *Yakıt tasarrufu konusunda gerek şehiriçi gerek uzun yolda oldukça iyidir. (özellikle düz yollarda) *Çok çok zorlanmadığı sürece kolay kolay arıza vermez. *Bakımı çok kolay ve külfetsizdir. Serviste veya usta ellerde yağ değişimi dışında bakım gerektirmez. *Kırmızı ışık gibi kısa süreli durmalarda vitesi boşa almanıza gerek kalmadan kullanma imkanı sunar *Bazı yeni versiyonlarda elektronik kontroller ve vites kulakçıkları sayesinde normal kavramalı gibi davranabilir, o hissi verebilir. (Ör: 1.5 2021 Accord ) *Motorun aktardığı gücü kesintisiz aktarır. | * Performans konusunda motorun sunduğu gücü tam olarak yansıtmaz, sönümleyebilir. Performans seven kişileri pek memnun etmez. *Çok aşırı zorlama, yokuşta ve yüklüyken ani kalkışlar kasnaklar arasındaki zincire zarar verebilir. *Kick-down (ani gaza yüklenme) durumunda yüksek devirde sesli çalışır. *Yağ değişiminde çok hassas olmayı, gerekirse serviste yağ değişimini gerektirebilir. | *Honda – CVT *Toyota – Multidrive S *Nissan – X-tronic *Renault- X-tronic *Mitsubishi – CVT *Audi – Multitronic *Volvo – CVT *Hyundai – CVT |
| KİMLER ALMALI: Aracından yüksek performans, hız ve ani ivmelenme beklentisi olmayan; daha çok sorunsuzluk, kolay ve uygun bakım maliyeti bekleyen, yakıt tasarrufu isteyen kullanıcılar için tam isabet bir şanzımandır. Ayrıca aracına gözü gibi bakan, performanstan öte sorunsuzluğuyla motive olan bazı memur kardeşlerimizde bolca görebilirsiniz. |
Çok başarılı bir derleme olmuş. Elinize sağlık.
Yorum ve değerlendirme için teşekkür ederim.